Lud: jego zwyczaje i ewolucja

Dość przypadkowo natrafiłem na artykuł Williama Nolla Economics of Music Patronage among Polish and Ukrainian Peasants to 1939 z 1991 r. W dużym skrócie, opisuje on zmieniające się warunki ekonomiczne, w jakich rozwijała się wiejska kultura muzykancka w okresie między połową XIX wieku a II wojną światową. Autor jest amerykańskim etnomuzykologiem z Harvardu (pracującym w Ukrainian Research Institute), a swoje wnioski oparł na literaturze pochodzącej z różnych krajów Europy Środkowo-Wschodniej oraz na własnych badaniach terenowych prowadzonych głównie w Polsce (w latach 80.) i na Ukrainie. Interesujący jest zatem szeroki zakres terytorialny, jaki wziął pod uwagę, ale także osadzenie autora poza polem polskiej etnomuzykologii, folklorystyki i osób zajmujących się muzyką ludową w sposób nieakademicki.

Autor rozpoczyna swój tekst od rekonstrukcji uwarunkowań ekonomicznych i społecznych instrumentalistów do ok. połowy XIX w.  Z grubsza można je streścić następująco:

Pozycja socjoekonomiczna muzykantów

Wiejskich muzykantów pozycjonuje on jako małorolnych (rzadziej bezrolnych) chłopów, którzy traktowali muzykę jako dodatkowe źródło dochodu (w dodatku niecałoroczne). Niezbyt wysoki był również ich status społeczny (włącznie z przypisywaniem im przez społeczność cech demonicznych), a uprawiana przez nich profesja nie sprzyjała awansowi w lokalnej hierarchii społecznej (w tym np. dobremu ożenkowi).

Pozycja na lokalnym rynku

Muzykanci obsługiwali jedynie lokalny rynek, na którym popyt przewyższał podaż (o czym świadczy dostosowywanie terminu wesela do dostępności muzykanta). Przyczyniał się do tego wysoki „poziom zrytualizowania”, który wymuszał na muzykancie posiadanie bardzo specyficznej wiedzy odnośnie miejscowych obyczajów. Istotne znaczenie miała również powszechna znajomość i zgodność ocen, co do jakości instrumentalistów. Z drugiej strony, sami muzykanci posiadali wiedzę na temat „jakości” nabywców – u kogo mogą liczyć na lepsze traktowanie i wyższe datki od gości.

System wynagradzania

Najważniejszą okazją do zarobku (w naturze lub w formie pieniężnej) były wesela. Rola dochodu uzyskiwanego przez muzykantów w innych okolicznościach była znacząco mniejsza i przeważnie było to wynagrodzenie w naturze.

Odnośnie wesel: pierwsza płatność była ustalana z góry przed uroczystościami. Dalsze wynagradzanie (i często stanowiące największą część dochodu z wesela) przyjmowało różną postać i było zróżnicowane regionalnie (zależało też od części obrzędu), jednak na ogół miało postać datków od gości – jego ciężar płatności rozkładał się zatem na wielu uczestników (czyli w praktyce – na większość dorosłej populacji wsi).

Charakter usług

Autor zwraca uwagę, że samo uczestnictwo muzykanta w uroczystościach weselnych nie miało czysto rynkowego charakteru, ale było częściowo powinnością grajka. Występując w swojej roli, instrumentalista miał obowiązek wypełnienia wszystkich rytualnych wymogów oraz znajomości lokalnego repertuaru. Opisując zwyczaj zamawiania melodii przez przyśpiewywanie jej przed kapelą, Noll podkreśla, że same melodie nie były improwizowane – rolą grającego było raczej odgadnięcie, jaką melodię śpiewający miał na myśli.

Rola rodziny

Muzykanci często funkcjonowali w kapelach rodzinnych, które były pod tym względem podobne do innych form wiejskiej rodzinnej przedsiębiorczości. Blisko połowa wywiadowanych przez autora muzykantów uczyła się fachu w ramach kapel członków ich rodzin, a zarazem twierdziła, że większość starszych od nich grajków uczyła się w podobny sposób.

Odnośnie zjawiska uczenia się gry przez osoby spoza rodzin muzykanckich (poprzez terminowanie u „mistrza”), autor na podstawie własnych wywiadów stwierdza, że zjawisko to było rzadsze w poprzednim pokoleniu (przed I wojną światową). Częstsze od niego było uczenie się samodzielne poprzez obserwację grających sąsiadów.

Rola regionów

Noll przywołuje podejście, zgodnie z którym region determinowany jest ekonomicznie przez lokalne centra gospodarcze. Zakłada się w nim, że do XIX w. dla każdej wsi istniało przeważnie tylko jedno takie centrum i że było ono w miarę trwałe przez kilka pokoleń. Konieczność wymiany handlowej wymuszała na okolicznych mieszkańcach spotykanie się i pośrednio wymianę kulturową, co sprzyjało utrzymywaniu odrębności regionalnych, także muzycznych.

Tutaj też zaczyna się opis potencjalnych przyczyn gwałtownych przemian świata muzykanckiego zachodzących już od połowy XIX w. Warto dodać, że Noll zatrzymuje się na latach 30. XX w. – nie zajmuje się zatem przemianami związanymi z systemem socjalistycznym.

Rozwój sieci ekonomicznych

Przy takiej interpretacji regionów, nie dziwi, że jedną z głównych przyczyn w zmianach tradycji muzycznych autor upatruje w ekspansji sieci ekonomicznych tworzących coraz gęstsze i mocniejsze powiązania międzyregionalne, narodowe, a ostatecznie – międzynarodowe. Przyczyniło się do tego m.in. uwłaszczenie chłopów, dające im szersze możliwości udziału w prowadzeniu handlu.

Rozwój świadomości narodowej

Obok powiązań gospodarczych Noll wskazuje na rolę politycznego upodmiotowienia chłopów i rozwój instytucji ogólnonarodowych. Wspomniane uwłaszczenie, przyznanie praw obywatelskich oraz rozwój świadomości narodowej przesunęły ciężar powinności spoczywających na mieszkańcach wsi ze społeczności lokalnych na poziom państwowy. Z kolei różnorakie państwowe instytucje (jak sieć wiejskich bibliotek czy domy kultury) zwiększały powiązania między wsią i miastami.

Służba wojskowa

Następnym źródłem poszerzenia kontaktów kulturowych była, zdaniem Nolla, służba wojskowa (związana z intensywną wymianą kulturową rekrutów pochodzących z różnych regionów i wysyłanych w rejony odległe od ich miejsca pochodzenia), która obejmowała coraz większy procent populacji, a zarazem stawała się coraz krótsza. Do I poł. XIX w. służba w armii była na tyle długa i trudna, że jeżeli nawet ktoś z niej wracał, to był już stary i schorowany – miał zatem niewielki wpływ na lokalną kulturę muzyczną.

Wzrost zamożności wsi

Poprawa ekonomicznej sytuacji wsi skutkowała tym, że bogatsi mieszkańcy mogli zamawiać coraz lepszych muzykantów z coraz odleglejszych regionów. Sprzyjało to ujednolicaniu repertuaru (a pośrednio jego unowocześnianiu na międzynarodowe polki, walce i inne tańce miejskie). Dodatkowo, w coraz większym stopniu stać było wiejskie rodziny na opłacenie dzieciom chcącym grać nauczyciela. Sprzyjało to wprowadzaniu miejskiej techniki gry i repertuaru.

Pośrednio doprowadziło to do urynkowienia fachu muzykanckiego – coraz bardziej grający był zwykłym sprzedawcą swojego czasu i umiejętności. Nakładała się na to również zmiana systemu wynagrodzenia – koszt kapeli był w całości pokrywany przez rodziny pary młodej, bez partycypacji pozostałych uczestników. Ponadto, zróżnicowanie zamożności zwiększało zróżnicowanie stawek płaconych kapelom. W rezultacie rosła konkurencja między muzykantami oraz presja w kierunku podążania za nowymi modami stylistycznymi i repertuarowymi.

Elektryczność

Najbardziej chyba trywialną przyczyną wymienianą przez Nolla jest elektryfikacja wsi (a także miast, które na wsie promieniowały), a co za tym idzie – rozprzestrzenianie muzyki radiowej i odtwarzanej. Autor widzi związek między popytem na muzykę w stylu miejskim w danej wsi a jej elektryfikacją oraz bliskością geograficzną miasta.

Uproszczenie obrzędowości

Skrócenie wesel wymusiło uproszczenie obrzędu i odrzucenie szeregu związanych z nim praktyk. W efekcie, zmniejszyły się oczekiwania wobec muzykantów odnośnie znajomości lokalnej specyfiki muzyczno-obrzędowej. Dlaczego wesela uległy skróceniu – tego w artykule nie ma.

Skutkiem wymienionych przemian było przekształcenie profesji muzykanta na podobny sposób, w jaki chłop został przekształcony w przedsiębiorcę rolnego.

---

Od siebie mogę dodać, że sposób w jaki Noll zarysowuje dawną kulturę muzykancką sugerowałby dużą mniejszą zmienność muzyki tanecznej do połowy dziewiętnastego wieku niż można byłoby sądzić na podstawie obserwacji jej stanu z pierwszej połowy wieku dwudziestego.  Trzema kluczowymi stabilizatorami byłaby silna zależność między muzykantem a wszystkimi mieszkańcami danej wsi, niska mobilność chłopów i ograniczone przestrzennie pole kontaktów kulturowych, a także dominująca rola przekazu wewnątrzrodzinnego.

Zarazem artykuł stawia szereg hipotez na temat roli różnych procesów modernizacyjnych na kształt wiejskiej kultury muzycznej, z których część przynajmniej mogłaby być zweryfikowana i uściślona. Można sobie wyobrazić zbiór danych opisujący np. polskie jednostki administracyjne, którym przypisane byłyby takie informacje jak odsetek ludności rekrutowanej w różnych okresach do armii, lata elektryfikacji, odległość do najbliższego dużego miasta, zmienne przybliżające średni poziom zamożności gospodarstw wiejskich, istnienie różnego rodzaju instytucji kultury oraz szereg zmiennych opisujących „stan zachowania folkloru” (występowanie strojów ludowych, ilość nagrań muzycznych zebranych w czasie Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego, liczba występujących z danej jednostki na Festiwalu Śpiewaków i Kapel Ludowych w Kazimierzu – i co jeszcze wyobraźnia podsunie…). Reszta to kwestia zastosowania odpowiednich narzędzi statystycznych.

Mam wielką nadzieję, że prędzej, czy później takie przedsięwzięcie zostanie przeprowadzone – pozwoliłoby ono przebadać w sposób bardziej rygorystyczny, jaki wpływ na tradycyjną obyczajowość miał splot zjawisk rozpoczęty wraz z industrializacją i epoką nowoczesną.

 

Materiały pisemne, autorskie materiały graficzne oraz audiowizualne przedstawione na stronie objęte są ochroną prawnoautorską i nie mogą być wykorzystywane w całości lub części bez zgody autora. © Rafał Miśta 2019

W poprzednim wpisie wspomniałem o trudnościach z obiektywnym określeniem „stopnia zachowania folkloru” w danym regionie. Teraz chciałbym trochę rozszerzyć ten wątek.

Po pierwsze, przez folklor można rozumieć bardzo różne rzeczy (np. muzykę i opowieści przekazywane ustnie, tradycyjne rzemiosło, stroje ludowe), których historia może sięgać czasów bardzo odległych i całkiem niedawnych (np. pochodzące z zagranicy tańce z początku XX w., które zyskały status tradycyjnych i regionalnych).  Po drugie, nie jest oczywiste, co ma oznaczać „zachowanie” folkloru. Folklor może po prostu przetrwać w ustnym przekazie wielokopoleniowym, ale może też zostać odpowiednio spreparowany, tak, aby dało go się wykorzystać do celów ideologicznych czy promocyjnych. Może też zostać zrekonstruowany – co przy braku zachowanych źródeł wiąże się często z (przynajmniej do pewnego stopnia) wymyślaniem go na nowo.

Dużo łatwiejsze jest określenie „stopnia intensywności folkloryzmu” – czyli liczby i częstości wydarzeń związanych z kulturą ludową regionu, liczby twórców ludowych oraz traktowanie regionalnego folkloru przez miejscowych jako czegoś ważnego. Relacja między „stopniem zachowania folkloru” a „stopniem intensywności folkloryzmu” nie jest oczywista i w skrócie ma się tak, jak liczba historycznych budowli do liczby zabytków (o czym pisałem tutaj). Trudno o folkloryzm tam, gdzie nie zachował się dawny folklor, ale też zachowanie ludowych tradycji nie gwarantuje wciągnięcia ich pod parasol ochronny folklorystów.

Aktywna działalność folklorystyczna w danym miejscu jest jednak jakąś przesłanką, by sądzić, że dość długo przetrwały tam ludowe tradycje. Z tego powodu stworzenie mapy folkloryzmu mogłoby pomóc w badaniu czynników sprzyjających zachowywaniu folkloru – można by porównywać ją z mapą opisującą np. gęstość zaludnienia, zasiedziałość ludności, albo żyzność gleb (biorąc oczywiście poprawkę na wymienione powyżej problemy z zależnością między folkloryzmem i folklorem). Możliwości stworzenia takiej mapy jest dużo – np. poprzez wykorzystanie informacji o wykonawcach występujących w czasie Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym. Ja ze względu na łatwą dostępność danych (wystarczyło napisać prosty program do scrapowania strony internetowej) wykorzystałem informacje o laureatach Nagrody im. Oskara Kolberga – i naniosłem je na mapę powiatów Polski.

Mapa przedstawiająca liczbę laureatów Nagrody im. Oskara Kolberga wg powiatów (dzisiejszy podział administracyjny). Nie uwzględniałem wszystkich nagrodzonych, ale jedynie tych z kategorii I, III i IV.

Uwzględniłem jedynie laureatów z kategorii I (twórczość plastyczna, zdobnictwo, rękodzieło i rzemiosło ludowe, folklor muzyczno-taneczny), III (kapele ludowe) i IV (zespoły folklorystyczne) – czyli tych, które w mniejszym lub większym stopniu związane są z ustnym przekazem kulturowym (łącznie 475 nagród). Każdego laureata przypisałem do któregoś z obecnych powiatów w Polsce, co niestety było czasem dość arbitralne: w przypadku pojedynczych osób z powodu migracji, w przypadku zespołów – różnych miejsc pochodzenia ich członków. Starałem się, aby powiaty opisywały bardziej charakter twórczości (czyli w jakim stylu kapela gra, a rzeźbiarz rzeźbi) aniżeli proste dane socjodemograficzne (gdzie się urodził lub gdzie mieszka). Nie uwzględniłem laureatów spoza obecnych granic Polski. Stąd też powyższą mapę należy traktować jedynie orientacyjnie.

Pierwsze, co zwraca uwagę, to, że pomimo dość restrykcyjnych kryteriów (wielu laureatów nagrody wyłączyłem z analizy), na 380 powiatów aż 144 (ponad 1/3) posiada przynajmniej jednego uhonorowanego reprezentanta. Białe plamy to Pomorze Zachodnie, Ziemia Chełmińska, Dobrzyńska i tereny na północny wschód (m.in. Warmia, Mazury), a także pas od Górnego Śląska przez Częstochowę po Piotrków Trybunalski. Największa liczba laureatów pochodzi z Podhala, Kurpi, Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. Jeżeli chodzi o rozległość obszarów nagrodzonych, to wyróżnia się duża grupa sąsiadujących ze sobą powiatów, rozpościerająca się od woj. podlaskiego po małopolskie i południowy kraniec woj. śląskiego (oznaczona kolorem niebieskim na mapce obok). W pewnej izolacji jest grupa powiatów w woj. pomorskim  (zielony) oraz grupa z zachodniej i południowej części woj. wielkopolskiego „wdzierająca” się do woj. łódzkiego i dolnośląskiego (pomarańczowy i brązowy).

W trakcie budowy zbioru danych zwróciło moją uwagę to, że niektóre regiony były honorowane od samego początku istnienia nagrody (tj. od 1974 r.), a niektóre pojawiły się w późniejszym okresie jej funkcjonowania. Zachęciło mnie to do zrobienia mapek przedstawiających, z których powiatów pochodzili laureaci (wg współczesnego podziału administracyjnego) w podziale na trzy okresy: 1974-1989, 1990-2004 i 2005-2019.

Zmiany w rozkładach laureatów Nagrody im. Oskara Kolberga (kategorie I, III i IV) wg powiatów (dzisiejszy podział administracyjny) w podziale na trzy okresy: 1974-1989, 1990-2004, 2005-2019. Kolor pomarańczowy oznacza, że w danym powiecie i okresie nagrodzono 1-2 laureatów, czerwony –  3-4 laureatów, a brązowy – 5 lub więcej.

W pierwszym okresie funkcjonowania nagrody (do 1989 r.) wyraźnie zaznaczała się dominacja Podhala (blisko 30 laureatów z powiatów tatrzańskiego i nowotarskiego), a także wyróżniająca się rola Kurpi (pow. ostrołęcki), Łowickiego i Podlasia (pow. sokólski). W drugim okresie (1990-2004) „odkryte” zostały nowe powiaty: w szczególności w środkowej część dzisiejszego woj. lubelskiego, północnej cześci woj. świętokrzyskiego oraz środkowej części woj. podlaskiego. Parę „łatek” pojawiło się również w południowej części woj. kujawsko-pomorskiego. W trzecim okresie (po 2005 r.) powiaty raczej „zapominano” niż „odkrywano”: dotyczy to zwłaszcza woj. pomorskiego i świętokrzyskiego oraz północnej części woj. mazowieckiego. W rezultacie mapa z lat 2005-2019 bardziej przypomina tę z pierwszych 15 lat funkcjonowania nagrody. Warto mieć przy tym na uwadze, że w I okresie przyznano 151 nagród (w interesujących mnie kategoriach), w II okresie 198, a w ostatnim 126. „Odkrywanie” i „zapominanie” powiatów wiąże się zatem z trendami w liczbie nagradzanych.

Na poziomie pojedynczych powiatów interesująca jest niezmiennie silna pozycja powiatu ostrołęckiego (Kurpie), który w latach 2005-2019 zdobył tylko jedną nagrodę mniej niż powiat tatrzański. W przypadku górali, obok silnego ogniska na Podhalu wyraźnie wzrosło znaczenie Beskidu Żywieckiego i Śląskiego (1990-2019). Ciekawy jest również przypadek powiatu przysuskiego (Radomskie), który był przed 1989 zupełnie nieobecny, rozbłysł w latach 1990-2004 (5 nagród) i do dzisiaj utrzymuje istotną rolę (3 nagrody po 2005 r.).

Ponieważ szczególnie interesuje mnie folklor muzyczny, powyższe ćwiczenie powtórzyłem dla rozkładu laureatów, których dało się powiązać z jakąś aktywnością muzyczną (którą przypisałem laureatom na podstawie dziedzin ich nagród).

Zmiany w rozkładach laureatów Nagrody im. Oskara Kolberga (kategorie I, III i IV), którym przypisano działalność związaną z muzyką, wg powiatów (dzisiejszy podział administracyjny) w podziale na trzy okresy: 1974-1989, 1990-2004, 2005-2019. Kolor jasnoniebieski oznacza, że w danym powiecie i okresie nagrodzono 1-2 laureatów, niebieski –  3-4 laureatów, a ciemnogranatowy – 5 lub więcej.

Warto mieć świadomość, że laureaci muzyczni stanowią aż ok. 56% obserwacji w bazie danych (42% dla lat 1974-1989, 60% dla lat 1990-2004 i 66% dla lat 2005-2019 – twórczość muzyczna odgrywa coraz większą rolę w przypadku Nagrody im. Kolberga). Można by zatem oczekiwać, że trendy widoczne w rozkładach laureatów z wyróżnionych przeze mnie kategorii, są dostrzegalne również w przypadku ich znaczącego podzbioru.

Czy tak jest? Niekoniecznie. Przed 1989 r. najwięcej nagrodzonych było z Podhala (16), ale powiaty łowicki, ostrołęcki i sokólski niczym się nie wyróżniały. Po 1989 r. część regionów została od strony muzycznej doceniona: dotyczy to zwłaszcza powiatu przysuskiego (Radomskie – zachodnia część), sieradzkiego, bialskiego (woj. lubelskie), a także powiatu tomaszowskiego (woj. łódzkie). Ostatecznie, mapa nagród z ostatniego 15-lecia nie przypomina tej z pierwszego: obecne „centra” muzyczne to oczywiście Podhale, ale za nim są: Kurpie, Beskid Żywiecki i Śląski oraz Rawskie/Opoczyńskie/Radomskie.

Na trend w rozkładach laureatów muzycznych składa się zatem docenienie aktywności muzycznej, która w pierwszych latach nagrody miała mniejsze znaczenie niż obecnie. Warto podkreślić, że mówiąc o różnicach między powiatami mówimy czasem o różnicy w paru, a nawet jednym nagrodzonym. Można pospekulować, że za dynamikę uhonorowań odpowiada w dużej mierze chęć nagradzania w każdej edycji innego regionu, co powoduje przechodzenie wyróżnienia z jednego powiatu do innego (stąd prawdopodobnie np. przeniesienie „środka ciężkości” Wielkopolski z Regionu Kozła do Biskupizny [pow. gostyński] w latach 1974-2004). Skupianie się na liczbie nagrodzonych w danym powiecie może być też mylne z tego powodu, że raz przyznana nagroda przecież „nie wygasa”, ale świadczy o tym, że było kogo nagrodzić. W dodatku regiony kulturowe często obejmują więcej niż jeden powiat, więc liczba laureatów rozkłada się na większą liczbę jednostek administracyjnych.

Dlatego na koniec powrócę do statystyki odnoszącej się do całego okresu funkcjonowania nagrody z celem zobrazowania „stopnia intensywności folkloryzmu muzycznego”: częstości nagrodzeń muzycznych wg powiatów (liczba różnych lat, w których ktoś z danego powiatu został uhonorowany). Od razu zdradzę, że wygląd rozkładu częstości uhonorowań nie różni się zbytnio od rozkładu liczby nagród (przeważnie w jednym roku był tylko jeden muzyczny laureat z danego powiatu).

Liczba lat, w których nagradzano reprezentantów poszczególnych powiatów Nagrodą im. Oskara Kolberga (kategorie I, III i IV). Najwyższa wartość: 22 w powiecie tatrzańskim.

Gdyby potraktować 45-letni okres funkcjonowania Nagrody im. O. Kolberga jako wyczerpujące podsumowanie działalności folklorystycznej w Polsce, to powyższa mapa przedstawiałaby nastepujący obraz polskiej muzyki ludowej ostatniego półwiecza:

• największym zagłębiem folkloru muzycznego było Podhale: w szczególności, jeżeli weźmie się pod uwagę liczbę nagród/częstość uhonorowań do niewielkiego obszaru, jaki ten region zajmuje;
• na drugim miejscu można wskazać takie obszary jak: południową Lubelszczyznę (powiaty janowski i biłgorajski), Beskid Śląski i Żywiecki oraz Kurpie. Tak jak Podhale, są to obszary o dużej koncentracji twórców ludowych związanych z muzyką;
• Polska nizinna posiada równoleżnikowy łańcuch obszarów o silnej koncentracji folkloru muzycznego – ale zarazem w paru miejscach przerwany: Region Kozła i Szamotuły – Biskupizna – /przerwa/ – Sieradzkie – /przerwa/ – Łowickie – Rawskie/Opoczyńskie – Radomskie – wschodnie Mazowsze (pow. garwoliński) – Podlasie Południowe – Chełmskie. Poprzez Lubelskie łączy się on z wspomnianym już zagłębiem muzycznym na Zamojszczyźnie. Zamojszczyzna łączy się z kolei z zachodnią częścią polskich Karpat poprzez Rzeszowszczyznę i powiat nowosądecki;
• pozostałe muzyczne regiony Polski są w mniejszej lub większej izolacji i względnie rzadko wyróżniane. Największa wydaje się grupa powiatów w północno-wschodnim skraju Polski (z powiatami giżyckim i augustowskim);
• do „najuboższych” województw należą: świętokrzyskie, zachodniopomorskie i opolskie.

Oczywiście, powyższa mapa i jej interpretacja jest raczej otwarciem dyskusji niż jej zamknięciem. Np. zastanawiać może nagłe odkrycie powiatu przysuskiego po 1990 r., jak również zupełny brak nagród muzycznych dla woj. świętokrzyskiego. Z pewnością dobrze byłoby skonfrontować ją z mapą stworzoną w oparciu o inne dane (inne nagrody lub inny sposób zoperacjonalizowania „stopnia intensywności działalności folklorystycznej”). Z drugiej strony, o ile można obawiać się niedoszacowywania aktywności twórców ludowych w niektórych regionach, o tyle „zagłębia” są trudne do pominięcia lub stworzenia bez rzeczywistej bazy natężonej działalności folklorystycznej.

Materiały pisemne, autorskie materiały graficzne oraz audiowizualne przedstawione na stronie objęte są ochroną prawnoautorską i nie mogą być wykorzystywane w całości lub części bez zgody autora. © Rafał Miśta 2019

Jakiś czas temu miałem okazję natrafić na interesujący cytat z „Opisu kościoła parafialnego, autorstwa ówczesnego wikariusza parafii lipnowskiej ks. Macieja Smoleńskiego” z 1859 r. (na tej stronie, ale ten sam fragment przytacza Oskar Kolberg):

„Lud ziemi dobrzyńskiej w większej części żyje w rozproszeniu, w dalekich od wiosek koloniach, nie zgromadza się na zabawy, nie prowadzi długich pogadanek przed karczmą lub gospodą sołtysa, jak to ma miejsce w innych guberniach królestwa, dlatego też nie żywi między sobą żadnych podań, nie powtarza starych baśni, nie nuci narodowych piosnek, któreby były godne zanotowania. Rozkolonizowanie jak z jednej strony odjęło sposobność młodzieży poznawania złego przed czasem, wdawania się w gorszące rozmowy i śpiewy, tak z drugiej wpłynęło niekorzystnie na charakter wieśniaków.”

Autor postawił w nim ciekawą hipotezę, że zanik kultury przekazywanej ustnie na Ziemi Dobrzyńskiej jest skutkiem ograniczonych interakcji między jej mieszkańcami, które wynikają ze znacznego „rozproszenia” ludności. Brzmi to całkiem rozsądnie (a tym ciekawiej, że ks. Smoleński był naocznym świadkiem tego, co się w tej społeczności działo). Być może rzeczywiście jest tak, że rozproszona sieć osadnicza w wielopokoleniowej perspektywie nie sprzyja zachowywaniu dawnego folkloru, i zależność ta dotyczy nie tylko Ziemi Dobrzyńskiej, ale jest wręcz uniwersalna.

Mapa krain historycznych Polski z portalu histmag.org. Ziemia Dobrzyńska leży na wschód od Torunia i północny-zachód od Płocka.

Z pewnością dobrze byłoby tę hipotezę zweryfikować, przynajmniej w odniesieniu do regionu opisywanego przez Smoleńskiego. Należałoby zatem odpowiedzieć na następujące pytania:

1. czy Ziemia Dobrzyńska odznaczała się zanikiem ustnego przekazu podań i muzyki?
2. czy rozproszenie ludności Ziemi Dobrzyńskiej było większe niż w innych regionach?
3. czy ludność Ziemi Dobrzyńskiej w mniejszym stopniu niż w innych regionach gromadziła się w celach wspólnej zabawy i rozmów?
4. czy ewentualnego zaniku przekazów ustnych nie można wytłumaczyć w inny sposób?

Odpowiedź na pytanie 1. nie jest wbrew pozorom łatwa – nie ma bowiem dobrego wskaźnika „poziomu zaniku folkloru”. Można wskazać pewne cechy świadczące o jego żywotności – w odniesieniu do muzyki może być to np. oryginalność zachowanego repertuaru i występowanie archaizmów. Jakąś miarą może być też poziom zainteresowania folklorystów (którzy raczej mają skłonność do interesowania się regionami „ciekawymi”, a zatem bogatymi w zachowane tradycje). Ponadto, pozostaje jeszcze oparcie się na opinii ówczesnych obserwatorów lub badaczy.

Odnośnie zainteresowania regionem, stawkę mocno podbija Fryderyk Chopin, który w latach 20. XIX w. spędzał wakacje w Szafarnii na Ziemi Dobrzyńskiej i (jak się zakłada) swoją fascynację folklorem wiejskim wyniósł właśnie stamtąd. W czasach późniejszych, muzyka ludowa tego obszaru nie budziła jednak większej uwagi (w porównaniu do np. Podhala, Kurpi czy nawet pobliskich Kujaw). Niewiele też udało się z niej zarejestrować – jak zanotowała Jadwiga Sobieska omawiając Archiwum Nagrań Polskiej Muzyki Ludowej: W obrębie badanych województw nie uzyskano materiałów z terenów etnograficznych Kociewian, Borowiaków, z Krajny, z Ziemi Dobrzyńskiej i Chełmińskiej. (Sobieska 1966). O zachowaniu dawnych tradycji muzycznych być może dałoby się wnioskować z udziału reprezentantów regionu na festiwalach folklorystycznych oraz nagród i odznaczeń za działalność na rzecz kultury ludowej. Przykładowo, sprawdziłem liczbę laureatów Nagrody im. Oskara Kolberga (przyznawanej od 1974 r.), którzy wywodzili się z Ziemi Dobrzyńskiej – i nie znalazłem żadnego.

Oczywiście, brak uznanych twórców ludowych współcześnie nie musi oznaczać ich braku w okresie bliższym połowy XIX w. (jest to co najwyżej przesłanka). Warto byłoby zwrócić się zatem do relacji ówczesnych. Poza ks. Smoleńskim przytoczyć można Aleksandra Petrowa, który w wydanej w 1878 r. książce „Lud Ziemi Dobrzyńskiej: jego zwyczaje, mowa, obrzędy, pieśni, leki, zagadki, przysłowia i.t.p.” pisał (tu):

„Tradycyj żadnych nasz lud nie przechował. Pamięć o najazdach Krzyżackich, o królowéj Bonie, o słupach żelaznych w jakiéjś dalekiéj rzéce, kołace się jeszcze gdzieniegdzie. W całości jednakże ująć tych gawęd, i wspomnień zestawić nie mogłem.”

Nie jest to opis nadmiernie precyzyjny. W dalszej części książki Petrów wymienia różne zwyczaje i wierzenia ludowe, co świadczy, że jakieś tradycje jednak były podtrzymywane. Prawdopodobnie, autor miał na myśli jakiś konkretny ich rodzaj – może opowieści przekazywane w tradycji ustnej? Gdyby faktycznie chodziło o nie, to jego opinia byłaby zgodna z refleksją Smoleńskiego.

Odnośnie pytania 2. posłużę się mapą sieci osadnictwa wiejskiego (wg typów M. Kiełczewskiej-Zaleskiej):

Mapa prezentuje stan współczesny, podczas gdy relacja ks. Smoleńskiego dotyczy połowy XIX w. Argumentem za jej wykorzystaniem jest jednak względna trwałość charakteru osadnictwa wiejskiego – w dużej mierze odzwierciedla ono warunki naturalne (można zresztą porównać powyższą mapę z chyba trochę starszą tutaj, s. 37). Charakterystycznym jest to, że obszar oznaczony jako „sieć małych wsi i przysiółków dopełniona osadnictwem rozproszonym” to głównie wysoczyzny morenowe północnej Polski. Na tym obszarze leży właśnie Ziemia Dobrzyńska. Ten typ osadnictwa nie należy do zresztą najczęstszych. Samo osadnictwo rozproszone grupowało w 1975 r. ok. 1/4 miejscowości wiejskich (źródło). Jest to zatem wyróżnik regionu na tle kraju.

Pytanie 3. wymaga konfrontacji z innymi źródłami mówiącymi o życiu społecznym regionu w połowie XIX w. Najbardziej oczywistym tropem wydają się zapisy Oskara Kolberga – niestety, opisy obyczajów Dobrzyniaków cytują opisy ks. Smoleńskiego… U Petrowa nie znalazłem żadnej wzmianki na ten temat.

Podsumowując, wydaje się, że Ziemia Dobrzyńska nie należy do regionów o bogato zachowanych tradycjach kultury ustnej, a zarazem odznacza się dość rozproszonym osadnictwem wiejskim. Czy między jednym a drugim istniał związek przyczynowy opisywany przez ks. Smoleńskiego (tj. ograniczony poziom interakcji sąsiedzkich) – tego nie wiadomo. Nawet jeżeli istniał, nie oznacza to, że w pełni wyjaśnia sytuację folkloru w Ziemi Dobrzyńskiej – być może jest ona raczej wynikiem jakichś innych czynników (pytanie 4.).

Spójrzmy na obszary osadnictwa rozproszonego w Polsce – obejmują one Mazowsze Północne (obecne powiaty: sierpecki i ciechanowski), zachodnią część Kurpi Zielonych, Suwalszczyznę, Beskid Żywiecki, powiat ostrzeszowski, a przede wszystkim Kaszuby. Jeżeli coś je łączy, to na pewno nie „poziom zaniku” tradycji muzycznych – są wśród nich bowiem i folkorystyczne pustkowia, i folklorystyczne potęgi.

Nagranie Franciszka Mrowca z Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych (1987 r.) – dudziarza reprezentującego dawny folklor Beskidu Żywieckiego.

Zakładając, że mapa typów osadnictwa i współczesny rozkład „zagłębiów muzyki ludowej” odzwierciedla stan XIX-wieczny (a nie mam do tego założenia przekonania), nie wydaje się, by samo rozproszenie sieci osadniczej miało decydować o zaniku tradycji przekazywanych ustnie. Oczywiście, bez odpowiedniej teorii, a zwłaszcza możliwości jej statystycznego przetestowania, proponowanie alternatywnych czynników będzie rozbijało się o pytanie 4.

Gdyby jednak spróbować poszukać innego wyjaśnienia, które byłoby w miarę bliskie hipotezy Smoleńskiego, to warto zwrócić uwagę na przyczyny rozproszenia wsi Ziemi Dobrzyńskiej – cecha ta dotyczyła głównie względnie nowych osad (od XVIII w. – źródło) zasiedlanych przez ludność spoza regionu, która zajmowała nowe tereny dające się przeznaczyć pod uprawę rolną (w znacznej mierze przez Niemców). Można podejrzewać, że osadnicy ci, pochodząc z różnych stron i wzajemnie się mieszając, nie tylko nie byli skłonni pielęgnować folkloru miejscowego, ale też trudniej było im o pielęgnowanie folkloru miejsca pochodzenia. Zróżnicowanie etniczne utrudniało również interakcje społeczne, o jakich wspomina ks. Smoleński (zabawy, pogadanki). Większe znaczenie dla zaniku tradycji ustnych mogło mieć zatem w tym przypadku nie to, jak gęsto rozmieszczone były domostwa, ale to, kto w nich mieszkał.

 

Materiały pisemne, autorskie materiały graficzne oraz audiowizualne przedstawione na stronie objęte są ochroną prawnoautorską i nie mogą być wykorzystywane w całości lub części bez zgody autora. © Rafał Miśta 2019