Miesiąc: Czerwiec 2019

W poprzednim wpisie wspomniałem o trudnościach z obiektywnym określeniem „stopnia zachowania folkloru” w danym regionie. Teraz chciałbym trochę rozszerzyć ten wątek.

Po pierwsze, przez folklor można rozumieć bardzo różne rzeczy (np. muzykę i opowieści przekazywane ustnie, tradycyjne rzemiosło, stroje ludowe), których historia może sięgać czasów bardzo odległych i całkiem niedawnych (np. pochodzące z zagranicy tańce z początku XX w., które zyskały status tradycyjnych i regionalnych).  Po drugie, nie jest oczywiste, co ma oznaczać „zachowanie” folkloru. Folklor może po prostu przetrwać w ustnym przekazie wielokopoleniowym, ale może też zostać odpowiednio spreparowany, tak, aby dało go się wykorzystać do celów ideologicznych czy promocyjnych. Może też zostać zrekonstruowany – co przy braku zachowanych źródeł wiąże się często z (przynajmniej do pewnego stopnia) wymyślaniem go na nowo.

Dużo łatwiejsze jest określenie „stopnia intensywności folkloryzmu” – czyli liczby i częstości wydarzeń związanych z kulturą ludową regionu, liczby twórców ludowych oraz traktowanie regionalnego folkloru przez miejscowych jako czegoś ważnego. Relacja między „stopniem zachowania folkloru” a „stopniem intensywności folkloryzmu” nie jest oczywista i w skrócie ma się tak, jak liczba historycznych budowli do liczby zabytków (o czym pisałem tutaj). Trudno o folkloryzm tam, gdzie nie zachował się dawny folklor, ale też zachowanie ludowych tradycji nie gwarantuje wciągnięcia ich pod parasol ochronny folklorystów.

Aktywna działalność folklorystyczna w danym miejscu jest jednak jakąś przesłanką, by sądzić, że dość długo przetrwały tam ludowe tradycje. Z tego powodu stworzenie mapy folkloryzmu mogłoby pomóc w badaniu czynników sprzyjających zachowywaniu folkloru – można by porównywać ją z mapą opisującą np. gęstość zaludnienia, zasiedziałość ludności, albo żyzność gleb (biorąc oczywiście poprawkę na wymienione powyżej problemy z zależnością między folkloryzmem i folklorem). Możliwości stworzenia takiej mapy jest dużo – np. poprzez wykorzystanie informacji o wykonawcach występujących w czasie Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym. Ja ze względu na łatwą dostępność danych (wystarczyło napisać prosty program do scrapowania strony internetowej) wykorzystałem informacje o laureatach Nagrody im. Oskara Kolberga – i naniosłem je na mapę powiatów Polski.

Mapa przedstawiająca liczbę laureatów Nagrody im. Oskara Kolberga wg powiatów (dzisiejszy podział administracyjny). Nie uwzględniałem wszystkich nagrodzonych, ale jedynie tych z kategorii I, III i IV.

Uwzględniłem jedynie laureatów z kategorii I (twórczość plastyczna, zdobnictwo, rękodzieło i rzemiosło ludowe, folklor muzyczno-taneczny), III (kapele ludowe) i IV (zespoły folklorystyczne) – czyli tych, które w mniejszym lub większym stopniu związane są z ustnym przekazem kulturowym (łącznie 475 nagród). Każdego laureata przypisałem do któregoś z obecnych powiatów w Polsce, co niestety było czasem dość arbitralne: w przypadku pojedynczych osób z powodu migracji, w przypadku zespołów – różnych miejsc pochodzenia ich członków. Starałem się, aby powiaty opisywały bardziej charakter twórczości (czyli w jakim stylu kapela gra, a rzeźbiarz rzeźbi) aniżeli proste dane socjodemograficzne (gdzie się urodził lub gdzie mieszka). Nie uwzględniłem laureatów spoza obecnych granic Polski. Stąd też powyższą mapę należy traktować jedynie orientacyjnie.

Pierwsze, co zwraca uwagę, to, że pomimo dość restrykcyjnych kryteriów (wielu laureatów nagrody wyłączyłem z analizy), na 380 powiatów aż 144 (ponad 1/3) posiada przynajmniej jednego uhonorowanego reprezentanta. Białe plamy to Pomorze Zachodnie, Ziemia Chełmińska, Dobrzyńska i tereny na północny wschód (m.in. Warmia, Mazury), a także pas od Górnego Śląska przez Częstochowę po Piotrków Trybunalski. Największa liczba laureatów pochodzi z Podhala, Kurpi, Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. Jeżeli chodzi o rozległość obszarów nagrodzonych, to wyróżnia się duża grupa sąsiadujących ze sobą powiatów, rozpościerająca się od woj. podlaskiego po małopolskie i południowy kraniec woj. śląskiego (oznaczona kolorem niebieskim na mapce obok). W pewnej izolacji jest grupa powiatów w woj. pomorskim  (zielony) oraz grupa z zachodniej i południowej części woj. wielkopolskiego „wdzierająca” się do woj. łódzkiego i dolnośląskiego (pomarańczowy i brązowy).

W trakcie budowy zbioru danych zwróciło moją uwagę to, że niektóre regiony były honorowane od samego początku istnienia nagrody (tj. od 1974 r.), a niektóre pojawiły się w późniejszym okresie jej funkcjonowania. Zachęciło mnie to do zrobienia mapek przedstawiających, z których powiatów pochodzili laureaci (wg współczesnego podziału administracyjnego) w podziale na trzy okresy: 1974-1989, 1990-2004 i 2005-2019.

Zmiany w rozkładach laureatów Nagrody im. Oskara Kolberga (kategorie I, III i IV) wg powiatów (dzisiejszy podział administracyjny) w podziale na trzy okresy: 1974-1989, 1990-2004, 2005-2019. Kolor pomarańczowy oznacza, że w danym powiecie i okresie nagrodzono 1-2 laureatów, czerwony –  3-4 laureatów, a brązowy – 5 lub więcej.

W pierwszym okresie funkcjonowania nagrody (do 1989 r.) wyraźnie zaznaczała się dominacja Podhala (blisko 30 laureatów z powiatów tatrzańskiego i nowotarskiego), a także wyróżniająca się rola Kurpi (pow. ostrołęcki), Łowickiego i Podlasia (pow. sokólski). W drugim okresie (1990-2004) „odkryte” zostały nowe powiaty: w szczególności w środkowej część dzisiejszego woj. lubelskiego, północnej cześci woj. świętokrzyskiego oraz środkowej części woj. podlaskiego. Parę „łatek” pojawiło się również w południowej części woj. kujawsko-pomorskiego. W trzecim okresie (po 2005 r.) powiaty raczej „zapominano” niż „odkrywano”: dotyczy to zwłaszcza woj. pomorskiego i świętokrzyskiego oraz północnej części woj. mazowieckiego. W rezultacie mapa z lat 2005-2019 bardziej przypomina tę z pierwszych 15 lat funkcjonowania nagrody. Warto mieć przy tym na uwadze, że w I okresie przyznano 151 nagród (w interesujących mnie kategoriach), w II okresie 198, a w ostatnim 126. „Odkrywanie” i „zapominanie” powiatów wiąże się zatem z trendami w liczbie nagradzanych.

Na poziomie pojedynczych powiatów interesująca jest niezmiennie silna pozycja powiatu ostrołęckiego (Kurpie), który w latach 2005-2019 zdobył tylko jedną nagrodę mniej niż powiat tatrzański. W przypadku górali, obok silnego ogniska na Podhalu wyraźnie wzrosło znaczenie Beskidu Żywieckiego i Śląskiego (1990-2019). Ciekawy jest również przypadek powiatu przysuskiego (Radomskie), który był przed 1989 zupełnie nieobecny, rozbłysł w latach 1990-2004 (5 nagród) i do dzisiaj utrzymuje istotną rolę (3 nagrody po 2005 r.).

Ponieważ szczególnie interesuje mnie folklor muzyczny, powyższe ćwiczenie powtórzyłem dla rozkładu laureatów, których dało się powiązać z jakąś aktywnością muzyczną (którą przypisałem laureatom na podstawie dziedzin ich nagród).

Zmiany w rozkładach laureatów Nagrody im. Oskara Kolberga (kategorie I, III i IV), którym przypisano działalność związaną z muzyką, wg powiatów (dzisiejszy podział administracyjny) w podziale na trzy okresy: 1974-1989, 1990-2004, 2005-2019. Kolor jasnoniebieski oznacza, że w danym powiecie i okresie nagrodzono 1-2 laureatów, niebieski –  3-4 laureatów, a ciemnogranatowy – 5 lub więcej.

Warto mieć świadomość, że laureaci muzyczni stanowią aż ok. 56% obserwacji w bazie danych (42% dla lat 1974-1989, 60% dla lat 1990-2004 i 66% dla lat 2005-2019 – twórczość muzyczna odgrywa coraz większą rolę w przypadku Nagrody im. Kolberga). Można by zatem oczekiwać, że trendy widoczne w rozkładach laureatów z wyróżnionych przeze mnie kategorii, są dostrzegalne również w przypadku ich znaczącego podzbioru.

Czy tak jest? Niekoniecznie. Przed 1989 r. najwięcej nagrodzonych było z Podhala (16), ale powiaty łowicki, ostrołęcki i sokólski niczym się nie wyróżniały. Po 1989 r. część regionów została od strony muzycznej doceniona: dotyczy to zwłaszcza powiatu przysuskiego (Radomskie – zachodnia część), sieradzkiego, bialskiego (woj. lubelskie), a także powiatu tomaszowskiego (woj. łódzkie). Ostatecznie, mapa nagród z ostatniego 15-lecia nie przypomina tej z pierwszego: obecne „centra” muzyczne to oczywiście Podhale, ale za nim są: Kurpie, Beskid Żywiecki i Śląski oraz Rawskie/Opoczyńskie/Radomskie.

Na trend w rozkładach laureatów muzycznych składa się zatem docenienie aktywności muzycznej, która w pierwszych latach nagrody miała mniejsze znaczenie niż obecnie. Warto podkreślić, że mówiąc o różnicach między powiatami mówimy czasem o różnicy w paru, a nawet jednym nagrodzonym. Można pospekulować, że za dynamikę uhonorowań odpowiada w dużej mierze chęć nagradzania w każdej edycji innego regionu, co powoduje przechodzenie wyróżnienia z jednego powiatu do innego (stąd prawdopodobnie np. przeniesienie „środka ciężkości” Wielkopolski z Regionu Kozła do Biskupizny [pow. gostyński] w latach 1974-2004). Skupianie się na liczbie nagrodzonych w danym powiecie może być też mylne z tego powodu, że raz przyznana nagroda przecież „nie wygasa”, ale świadczy o tym, że było kogo nagrodzić. W dodatku regiony kulturowe często obejmują więcej niż jeden powiat, więc liczba laureatów rozkłada się na większą liczbę jednostek administracyjnych.

Dlatego na koniec powrócę do statystyki odnoszącej się do całego okresu funkcjonowania nagrody z celem zobrazowania „stopnia intensywności folkloryzmu muzycznego”: częstości nagrodzeń muzycznych wg powiatów (liczba różnych lat, w których ktoś z danego powiatu został uhonorowany). Od razu zdradzę, że wygląd rozkładu częstości uhonorowań nie różni się zbytnio od rozkładu liczby nagród (przeważnie w jednym roku był tylko jeden muzyczny laureat z danego powiatu).

Liczba lat, w których nagradzano reprezentantów poszczególnych powiatów Nagrodą im. Oskara Kolberga (kategorie I, III i IV). Najwyższa wartość: 22 w powiecie tatrzańskim.

Gdyby potraktować 45-letni okres funkcjonowania Nagrody im. O. Kolberga jako wyczerpujące podsumowanie działalności folklorystycznej w Polsce, to powyższa mapa przedstawiałaby nastepujący obraz polskiej muzyki ludowej ostatniego półwiecza:

• największym zagłębiem folkloru muzycznego było Podhale: w szczególności, jeżeli weźmie się pod uwagę liczbę nagród/częstość uhonorowań do niewielkiego obszaru, jaki ten region zajmuje;
• na drugim miejscu można wskazać takie obszary jak: południową Lubelszczyznę (powiaty janowski i biłgorajski), Beskid Śląski i Żywiecki oraz Kurpie. Tak jak Podhale, są to obszary o dużej koncentracji twórców ludowych związanych z muzyką;
• Polska nizinna posiada równoleżnikowy łańcuch obszarów o silnej koncentracji folkloru muzycznego – ale zarazem w paru miejscach przerwany: Region Kozła i Szamotuły – Biskupizna – /przerwa/ – Sieradzkie – /przerwa/ – Łowickie – Rawskie/Opoczyńskie – Radomskie – wschodnie Mazowsze (pow. garwoliński) – Podlasie Południowe – Chełmskie. Poprzez Lubelskie łączy się on z wspomnianym już zagłębiem muzycznym na Zamojszczyźnie. Zamojszczyzna łączy się z kolei z zachodnią częścią polskich Karpat poprzez Rzeszowszczyznę i powiat nowosądecki;
• pozostałe muzyczne regiony Polski są w mniejszej lub większej izolacji i względnie rzadko wyróżniane. Największa wydaje się grupa powiatów w północno-wschodnim skraju Polski (z powiatami giżyckim i augustowskim);
• do „najuboższych” województw należą: świętokrzyskie, zachodniopomorskie i opolskie.

Oczywiście, powyższa mapa i jej interpretacja jest raczej otwarciem dyskusji niż jej zamknięciem. Np. zastanawiać może nagłe odkrycie powiatu przysuskiego po 1990 r., jak również zupełny brak nagród muzycznych dla woj. świętokrzyskiego. Z pewnością dobrze byłoby skonfrontować ją z mapą stworzoną w oparciu o inne dane (inne nagrody lub inny sposób zoperacjonalizowania „stopnia intensywności działalności folklorystycznej”). Z drugiej strony, o ile można obawiać się niedoszacowywania aktywności twórców ludowych w niektórych regionach, o tyle „zagłębia” są trudne do pominięcia lub stworzenia bez rzeczywistej bazy natężonej działalności folklorystycznej.

Materiały pisemne, autorskie materiały graficzne oraz audiowizualne przedstawione na stronie objęte są ochroną prawnoautorską i nie mogą być wykorzystywane w całości lub części bez zgody autora. © Rafał Miśta 2019