Miesiąc: Sierpień 2021

Adam Chętnik w Instrumentach muzycznych na Kurpiach i Mazurach pisał:

„W związku z dudami mamy na Kurpiach wioski Dudy Puszczańskie i Dudy Nadrzeczne. W wioskach tych i w okolicy dużo jest nazwisk o brzmieniu samego instrumentu. Być może osiedlili się tutaj albo mieszkali jacyś dudziarze, odgrywający ze swym instrumentem pewną rolę w życiu zbiorowo-towarzyskim i obrzędowym tutejszego ludu, który z czasem i ich samych, i ich osiedla upamiętnił nazwami „Dud” i „Dudów”.” [wyd. z 1983, s. 62-63]

Białoruski etnograf Mikołaj Nikiforowski w artykule Dudar i muzyka (1892 r.) podobne zjawisko opisywał na Witebszczyźnie:

„Но „дударъ“ и его инструментъ, кажется, не умрутъ и въ тѣхъ многочисленныхъ „звискахъ“ (именахъ, прозвищахъ), кои они подарили деревнямъ и семействамъ. Вѣдь не одна волость имѣетъ „Дударёнковъ“, или „Дударóво“; эти фамиліи и названія деревень такъ часты по Витебской Бѣлоруссіи.” [str. 17]

Obaj autorzy opisywali obszary o zanikającej praktyce dudziarskiej, której pozostałością miały być miejscowości o „dudziarskich” nazwach i popularność „dudziarskich” nazwisk. Kusi zatem sprawdzić, jak wygląda w Polsce rozkład przestrzenny jednych i drugich – i na ile koresponduje on z tym, co wiemy o popularności dud w przeszłości.

Miejscowości (i części miejscowości) o nazwach „dudziarskich” przedstawiłem na mapce poniżej. Korzystałem przy tym z Polskiego Rejestru Nazw Geograficznych z 2020 r., z którego wyselekcjonowałem toponimy kojarzące się z dudami, gajdami, kozłami i kozami – bo te właśnie określenia stosowane są w przypadku polskich instrumentów dudowych.

Miejscowości o nazwach kojarzących się z dudami/gajdami/kozą/kozłem. Kryteria doboru (wyrażenia regularne): dudy – ^Dud(a|o|y|z), dudki – ^Dudk, gajdy – ^Gajd, koza – ^Koz(a( |$)|y( |$)), kozioł – ^Koz(io|ie)ł|Koźlar. Na podstawie Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych z XI 2020 r.

Zanim zajmę się interpretacją, chciałbym zwrócić uwagę na dwie rzeczy. Po pierwsze, dobór nazw jedynie na podstawie kryterium występowania pewnych ciągów znaków nie jest kryterium etymologicznym – np. nazwa Dudków nie musi wcale pochodzić od dud/dudek, ale od np. nazwiska Dudek. Po drugie, nazwy służące określeniu dud są same w sobie wieloznaczne. Jest to oczywiste w przypadku kozła i kozy (meee…), ale i dudy to gwarowe określenie płuc i innych zwierzęcych wnętrzności (np. w słowniczku T.8 Dzieł Wszystkich Kolberga mamy: „dudy (plur.) – płuca i pęcherz u zwierząt”). Co więcej dudką mógł być nazwany rodzaj piszczałki – a zatem też instrument, ale jednak nie „dudowy”.

Można założyć, że przyjęte kryterium jest raczej tolerancyjne niż restrykcyjne, a więc pośród 100 nazw tylko część z nich rzeczywiście mogła mieć związek z dudami i dudziarzami. Na powyższej mapce zaskakuje wobec tego brak miejscowości z Wielkopolski – jednego z dwóch (obok Karpat) regionów w Polsce, gdzie tradycje dudziarskie były i są żywotne. Najbliższa granicy wielkopolskiej jest miejscowość Gajdówka z powiatu milickiego – ale z nazwą bliską gajd, czyli określenia współcześnie kojarzonego raczej z Beskidem Śląskim/Karpatami.

Gdzie natomiast rozpowszechnione są toponimy „dudziarskie”? Na pewno w Karpatach Zachodnich, gdzie można znaleźć wszystkie cztery typy nazw, a w szczególności związane z dudami. Drugim obszarem jest północne Mazowsze, gdzie znajdują się m.in. wspomniane przez Chętnika Dudy Puszczańskie i Nadrzeczne, ale również dwie miejscowości z okolic Ostrowi Mazowieckiej: Dudowizna i Dudy. Trzecim – Rzeszowskie z dudami, dudkami, a nawet gajdami (Gajdy – część wsi Czerce w pow. przeworskim). Czwartym obszarem jest Górny Śląsk, gdzie znajduje się zgrupowanie „części wsi” o nazwach bliskich gajdom. Ostatnia obserwacja jest o tyle ciekawa, że gajdami określane są dudy z Beskidu Śląskiego, natomiast w pozostałej części Śląska instrument ten zanikł dawno temu.

Wychodząc od tezy, że dudziarskie nazwy powinny obrazować dawną popularność dud trzeba przyznać, że powyższe wyniki są dość dziwne. Obok „dobrze zachowujących się” Karpat (duża popularność dud → dużo miejscowości o odpowiednich nazwach) jest zupełnie niepasująca Wielkopolska (duża popularność dud → brak toponimów dudziarskich) i zastanawiające północne Mazowsze, Rzeszowskie i Górny Śląsk (nieznana popularność dud, ale raczej zanikła najpóźniej w XIX w. → zgrupowania dudziarskich nazw geograficznych).

Wygląda na to, że nazwy geograficzne nie mają jednoznacznego związku z popularnością dud (ich korelacja wymaga oddziaływania jakichś dodatkowych czynników). Być może jakieś wyjaśnienie kryje się w regionalnych różnicach związanych z dynamiką nadawania nowych nazw miejscowych oraz dynamiką popularności dud. Np. jeżeli toponimy ukształtowały się przed modą na dudy – to mimo bujnego rozkwitu późniejszej praktyki dudziarskiej, nie będzie ona odzwierciedlona w nazwach. Jeżeli np. zakładano dużo nowych miejscowości w okresie popularności dud – to nawet jeżeli ta by się szybko skończyła, i tak będzie odzwierciedlona w toponimach. Warto zresztą zauważyć, że miejscowości, których nazwy rozpoczynają się od „dud”, nie było najprawdopodobniej w XVI w. zbyt dużo. W przestrzennej bazie danych Atlas Fontium jest ich tylko… 5. I ani jednej z nazwą od „gajd”.

Gdyby tak należało tłumaczyć powyższą mapkę, to jednokierunkowa zależność „duża liczba dudziarskich nazw geograficznych → świadectwo dawnej popularności dud” powinna być dalej aktualna, a nawet mogłaby wskazywać na powszechność praktyki dudziarskiej we wschodniej Polsce i na Śląsku w okresie tworzenia związanych z nią toponimów. Oczywiście, przy założeniu, że nazwy te rzeczywiście etymologicznie związane są z dudami/gajdami – a wspominałem wyżej, że nie jest to do końca przekonujące.

Na koniec wątku o toponimach: na wstępie zacytowałem M. Nikiforowskiego o Witebszczyźnie. Analogiczną mapę, jak powyżej, ale dla Białorusi, zrobił Jaugien Barysznikau i można ją znaleźć w tym artykule (mapa nr 3 – miejscowości z nazwami „dudziarskimi” reprezentują kółka z białym wypełnieniem). Poza toponimami zaznaczono na niej różne „wskaźniki” praktyki dudziarskiej, co razem wydaje się świadczyć na rzecz tezy o związku nazw geograficznych z popularnością dud.

A jak wygląda zależność z nazwiskami? Poniżej przedstawiam kilka mapek z rozkładem nazwisk potencjalnie „dudziarskich” – tj. Duda, Gajda, Koza, Kozioł (częstości względne).

Względny udział nazwisk „Duda”, „Gajda”, „Koza”, „Kozioł” w powiatach. Źródło: stąd.

Nazwisko Duda najsilniej zaznacza się w zachodniej Małopolsce (co zgadza się z wiedzą o praktyce dudziarskiej w obszarach karpackich i na Pogórzu, a także obecnością dudziarzy w okolicach Krakowa). Tym razem reprezentowana jest również Wielkopolska (czerwona plama w miejscu powiatu rawickiego, gdzie tradycje gry na dudach kontynuowane są do dzisiaj). Pośród obszarów, gdzie popularność dud zanikła względnie wcześnie a udział Dudy jest znaczny, można wymienić: północne Mazowsze, szeroko rozumiane „Lubelskie” (zwłaszcza powiat opolski), północną Małopolskę, a także powiat skierniewicki.

W przypadku Gajdy udział osób o tym nazwisku największy jest w województwie łódzkim – a zatem na północny wschód od koncentracji śląskich toponimów z gajdowym rdzeniem. Być może związane jest to z jakąś migracją na linii Śląsk-południowo-zachodnie Mazowsze. Poza tym Gajdowie nierzadcy są na linii Wieluń-Kazimierza Wielka – Jasło i Krosno.

W przypadku Kozy i Kozła można obawiać się, że etymologicznie związane są one raczej ze zwierzętami niż instrumentami. Pozwolę sobie zatem tylko na uwagę, że jeden z obszarów z większym udziałem osób noszących nazwisko Koza zbliżony jest do zasięgu występowania wielkopolskiego kozła weselnego. Co ciekawe, popularność nazwiska Kozioł w tym regionie nie wyróżnia się od reszty Polski.

Pominę prezentowanie mapek dla nazwisk Dudarz i Gajdosz – są to nazwiska rzadkie (a nazwiska Koźlarz nie ma w ogóle w bazie). Pierwsze z nich występuje w powiecie międzyrzeckim i sulęcińskim w woj. lubuskim (blisko zasięgu kozła-instrumentu) oraz w paru powiatach na Dolnym Śląsku i Śląsku Opolskim. Być może jest to spolszczenie od ruskiego Dudara i jego obecność to efekt przesiedleń po 1945 r. Gajdosz z kolei okazuje się być szczególnie częsty w powiecie nowosądeckim, co łatwo uzasadnić sąsiedztwem Słowacji, gdzie wśród określeń instrumentów dudowych popularne są właśnie gajdy.

Wydaje się zatem, że rozkład nazwisk jest lepszym przybliżeniem popularności praktyki dudziarskiej (dawnej i obecnej) niż rozkład toponimów. Co można wyjaśnić tym, że proces kształtowania się nazwisk sięgał nawet XIX wieku – a na pewno odbywał się później i dłużej niż proces kształtowania nazw większości polskich miejscowości. Gdyby tak było, to różnice między rozkładem dudziarskich toponimów i nazwisk mogłyby być pomocne w datowaniu popularności dud w różnych regionach.

Spójrzmy zatem na nie:

● obszary, gdzie są dudziarskie toponimy, ale brak dudziarskich nazwisk to… Z grubsza występowanie odpowiednich toponimów pociąga występowanie odpowiednich nazwisk.

● obszary, gdzie nie ma dudziarskich toponimów, ale są dudziarskie nazwiska: Wielkopolska, południowo-wschodnia część „Polski Centralnej” (północna Małopolska, południowe Mazowsze, Lubelskie). O takiej sytuacji można mówić również w przypadku gajd, które w toponimach reprezentowane są głównie na Górnym Śląsku, a w nazwiskach uwidaczniają się daleko bardziej na wschód.

● obszary, gdzie są dudziarskie toponimy i są takie nazwiska – Karpaty i Pogórze, północne Mazowsze, południowo-wschodnia Polska.

● obszary, gdzie nie ma dudziarskich toponimów i nie ma zbytnio takich nazwisk – Polska północna, północna „Polska Centralna”.

O żywotności praktyki dudziarskiej w połowie XIX w. (żywotność = względna popularność, a nie trwanie w szczątkowej formie) można mówić jedynie w odniesieniu do Wielkopolski i Karpat. Wobec tego obecność nazw związanych z dudami w pozostałych regionach jest pewną zagadką. Być może jest to relikt dawnej popularności tego instrumentu, a być może kwestia wieloznaczności tych nazw (Kurpie jako zagłębie w produkcji zwierzęcych płuc?).

Materiały pisemne, autorskie materiały graficzne oraz audiowizualne przedstawione na stronie objęte są ochroną prawnoautorską i nie mogą być wykorzystywane w całości lub części bez zgody autora. © Rafał Miśta 2021