Kontynuując temat atraktorów kulturowych rozpoczęty w poprzednim wpisie, chciałbym zwrócić uwagę na nieprzypadkowość określenia „atraktor” (nawiązującego do teorii układów dynamicznych), jak również nieprzypadkowość zastosowanej przez Dana Sperbera ilustracji działania atraktorów, nawiązującego do automatu komórkowego. Oba te zabiegi wynikały z wizji przyszłego modelowania ewolucji kulturowej z wykorzystaniem teorii systemów złożonych (przypominając, że mowa tu o wizji z lat 90.). Osobiście myślę, że nadal takie podejście ma pewien potencjał i trochę dziwi mnie względny brak (a przynajmniej niewielka liczba) prac bardziej eksplorujących teoretyczne aspekty różnego rodzaju atraktorów. Idąc tym tropem sam zresztą zrobiłem prosty model wzorowany na tym przedstawionym przez Sperbera, który chciałbym tutaj opisać. Szczegóły techniczne i dokładniejsze omówienie można znaleźć w moim artykule w Social Evolution & History (html lub pdf).
Model ten umiejscowiłem w kontekście „sporu o rolę wierności przekazu”, który – zdaniem niektórych – miał wydzielać w ramach ewolucji kulturowej dwie szkoły myślenia. Zgodnie z pierwszą z nich akumulowanie się innowacji (czyli tego, by wprowadzane innowacje w reprezentacjach kulturowych nie ginęły, ale były przekazywane dalej, będąc podstawą dla kolejnych innowacji) nie może odbywać się bez w miarę wiernego kopiowania cechy kulturowej (jeżeli nie jest kopiowana dość wiernie, to ewentualne adaptacje mogą łatwo przepaść w trakcie jej przekazywania). Zgodnie z drugą, wierność „kopiowania” cechy kulturowej nie jest istotna dla stabilności tej cechy (tj., tego, aby jej kolejne kopie były podobne do siebie) – a wręcz przeciwnie, to, co zabezpiecza nowe adaptacje przed przedwczesnym wymarciem, to właśnie twórcze podejście kopiujących, którzy w trakcie przekazu intencjonalnie „poprawiają” cechę kulturową (i nie kopiują ewentualnych „błędów”). To pierwsza podejście będzie dalej określane jako „myślenie selekcjonistyczne”, a to drugie jako „atraktorowe”. Warto jednak odnotować, że głównie zwolennicy podejścia sperberowskiego zarysowują ten spór w taki sposób – według innych, różnice te są w takim ujęciu stanowczo przerysowane i realnie między „selekcjonistami” a „atraktorowcami” istnieje jedynie spór o „akcentowanie”.
Nie chcę go tutaj rozstrzygać (zwłaszcza, że od paru lat poniekąd sam się zaczął rozstrzygać – np. ciekawe jest rozwiązanie warunkujące rolę wierności kopiowania poziomem szczegółowości [granularnością], wymaganym do subiektywnego uznania danego przekazu za wierny). Myślę jednak, że warto odróżnić porządek „opisowy”, w którym roztrząsamy, jak dokładnie przebiega proces przekazu kulturowego, od „operacyjnego”, w którym zamykamy ten proces w postaci pewnego modelu z ograniczoną liczbą parametrów i siłą rzeczy trochę „spłaszczamy” rzeczywistość. I tak, model przedstawiony przez Sperbera (a zatem na poziomie operacyjnym) wbrew pozorom nie pokazuje braku roli wierności przekazu, ale wręcz przeciwnie – zakłada, że reprezentacje kulturowe kopiowane są w pewnym zakresie niewierności (czyli pewnym zakresie wierności). Żeby pokazać, jakie znaczenie ma dokładność kopiowania przekazu dla formowania się stabilnych cech kulturowych, należałoby sprawdzić, jak taka stabilność osiągana jest przy różnych poziomach wierności.
Z drugiej strony, istnienie sił atrakcji modyfikujących obiekt przekazu kulturowego również nie jest prostym „są/nie ma”, ale siły takie mogą być mocniejsze (a zatem skłonność do modyfikowania w określonym kierunku bardziej prawdopodobna) lub słabsze (a zatem – mniej prawdopodobna). Co więcej – można sądzić, że rola wierności przekazu może mieć inne znaczenie przy słabszych siłach atrakcji niż przy silniejszych. Z takim założeniem sprawdziłem, jak wygląda „zbieganie do atraktorów” reprezentacji kulturowych w przypadkach różniących się stopniem wierności transmisji kulturowej i siłą atraktorów.
Ogólny schemat modelu symulacyjnego był następujący: w ciągłej przestrzeni możliwości 1000 losowo rozmieszczonych reprezentacji kulturowych w ciągu 1000 okresów ulegało kopiowaniu z modyfikacją, tj. po każdym okresie kopia reprezentacji kulturowej zajmowała nieco inne miejsce w przestrzeni. Proces kopiowania opisany był następującym algorytmem: każda reprezentacja kulturowa „rodziła” m nowych reprezentacji, z których „przeżywała” tylko jedna – przy czym prawdopodobieństwo przeżycia było tym większe, im bardziej pozycja danej reprezentacji była bliska uprzednio zdefiniowanym atraktorom. Odpowiada to definicji Sperbera, zgodnie z którą siły atrakcji nie działają deterministycznie, ale losowo – z pewnym prawdopodobieństwem, reprezentacje kulturowe mogą przesuwać się w przestrzeni możliwości w kierunku przeciwnym do atraktorów, takie sytuacje są jednak mniej prawdopodobne niż przeciwne. Siła atraktora jako parametr modelu określała, jak bardzo prawdopodobieństwo „przeżycia” jednej z kopii reprezentacji kulturowej zależało od bliskości atraktora.
Wierność kopiowania opisywana była w modelu przez dwa parametry: minimalną odległość między kopią a pierwotną reprezentację kulturową (czyli minimalny poziom niewierności) oraz maksymalną odległość między kopią a oryginałem (czyli maksymalny poziom wierności). Pierwszy z nich opisuje systematyczny błąd kopiowania, drugi – wielkość przekształceń, jakim poddawana jest reprezentacja kulturowa.
Rezultatem symulacji były m.in. rozkłady kopii reprezentacji kulturowych (w 1000. okresie) w przypadkach różnej siły atraktorów (a = 0.5, a = 1, a = 2), różnego systematycznego błędu kopiowania (Ri = 0.01, Ri = 1.25) i różnego poziomu przekształceń (Ro = 0.75, R0 = 2.25). Dla porównania z modelem ilustracyjnym Sperbera, przedstawiłem je na wykresach, w których przestrzeń podzielono na 10×10 obszarów i zliczono liczbę końcowych kopii reprezentacji kulturowych w tych obszarach (umieszczając atraktory w tych samych miejscach, co na sperberowskim rysunku). To, na co warto zwrócić uwagę, to na ile reprezentacje w różnych przypadkach są rozproszone/skoncentrowane wokół atraktorów:
Wyniki modelu symulacyjnego dla 9 przypadków: słabej, średniej i wysokiej siły atrakcji (a = 0,5, a = 1, a = 2), niskiego i wysokiego minimalnego poziomu wierności (Ri = 0,01, Ri = 1,25), niskiego i wysokiego maksymalnego poziomu niewierności (Ro = 0,75, Ro = 2,25). Współrzędne atraktorów: (3.5, 2.5), (6.5, 7.5); m = 5. Źródło: Miśta R. (2018). The Relationship between the Accuracy of Cultural Transmission and the Strength of Cultural Attractors. Social Evolution & History 17(2), 42-63.
Ogółem, tam gdzie atraktory są słabsze – tam stopień koncentracji wokół atraktorów jest słabszy (a tam gdzie mocne – mocniejszy). Na stopień koncentracji ma jednak wpływ również wierność przekazu – w szczególności ważny jest tu parametr Ro (tj. poziom przekształceń). Ma to następującą konsekwencję: nawet gdy siły atrakcji są słabe wierność transmisji pomaga konwergencji reprezentacji kulturowych w stronę atraktorów; w sytuacji, gdy siły atrakcji są mocne – silne przekształcenia i duży błąd kopiowania utrudniają konwergencję. Można nawet mówić o możliwości kompensowania sił atrakcji przez wierność przekazu. Za formowanie się stabilnych, dominujących wariantów danej opowieści czy melodii może odpowiadać dużo większa „chwytliwość” niektórych jej wersji. Może jednak być tak, że warianty te wcale nie wyróżniają się aż tak swoją atrakcyjnością (jedynie trochę), ale ich odbiorcy przekazują je od ucha do ucha w sposób dostatecznie dokładny, co w dłuższym okresie również prowadzi do wyłonienia się wersji „zwycięskich”.
Jak już wspominałem – gdyby ktoś był ciekaw szczegółów samego modelu – zapraszam do artykułu. Warto mieć na uwadze, że model ten ma już kilka lat, a w tym czasie dyskusja o atraktorach i selekcji kulturowej poszła trochę do przodu. Być może jednak kogoś zainspiruje to do dalszego symulacyjnego badania różnych rodzajów atraktorów i ich znaczenia dla teorii ewolucji kulturowej.
Materiały pisemne, autorskie materiały graficzne oraz audiowizualne przedstawione na stronie objęte są ochroną prawnoautorską i nie mogą być wykorzystywane w całości lub części bez zgody autora. © Rafał Miśta 2021
Lud: jego zwyczaje i ewolucja 